Płock ok. 1905 roku.

 Zdjęcie ze strajku młodzieży szkolnej w rosyjskim Gimnazjum Gubernialnym w Płocku (dzisiejsza Małachowianka).

Powstanie szkoły związane jest ściśle z wydarzeniami, które miały miejsce w Królestwie Polskim (zaborze rosyjskim) oraz na arenie międzynarodowej u początku XX wieku. Rewolucja w Rosji w 1905 roku oraz strajki i demonstracje na ziemiach polskich w połączeniu ze strajkiem szkolnym zapoczątkowały proces walki o wprowadzenie języka polskiego do szkół i urzędów. Ukoronowaniem tych dążeń było m.in. powstanie pierwszej w Płocku szkoły polskiej, dzisiejszej Jagiellonki.

 Piersza siedziba szkoły w budynku przy u. Królewieckiej 28.

Szkoła powstała w roku 1906 jako pierwsza po kilkudziesięciu latach niewoli szkoła z polskim językiem wykładowym w Płocku i na Ziemi Płockiej. Powstanie szkoły to wyraz dążeń elit inteligenckich i ziemiańskich do posiadania szkoły polskiej w ośrodku miejskim i ziemiańskim, w którym dotąd administracja i edukacja były realizowane w języku rosyjskim.

Twórcy szkoły - A. Maciesza, A. J. Stodółkiewicz, A. Grabowski, J. Święcicki. Więcej na temat twórców szkoły w osobnym artykule.

Po fali strajków, jaka objęła w 1905 roku cały zabór rosyjski, władze zaborcze 10 czerwca 1905 r. zezwoliły na zakładanie szkół prywatnych z polskim językiem wykładowym. Wkrótce po tym powstało w Płocku Koło Płockie Polskiej Macierzy Szkolnej (PMS) na czele z Aleksandrem Macieszą, Adamem Grabowskim oraz nauczycielem Gimnazjum Rządowego Męskiego Alojzym Stodółkiewiczem,  które zainicjowało starania o utworzenie Gimnazjum Polskiego w Płocku. Władze rosyjskie w marcu 1906 r. wydały zezwolenie na prowadzenie prywatnej 8-klasowej szkoły średniej.

Pierwszym dyrektorem szkoły został w czerwcu 1906 r. matematyk Józef Dionizy Szczepański, ojciec późniejszej pisarki Marii Kuncewiczowej i dziadek przyszłego pisarza Jana Józefa Szczepańskiego. Pierwszą siedzibę szkoła znalazła w budynku przy ul. Królewieckiej 28.

  Józef Dionizy Szczepański, matematyk z Samary, pierwszy dyrektor szkoły.

 Rada Opiekuńcza Gimnazjum Polskiego zainicjowała starania o budowę obecnego gmachu szkoły.

4 września 1906 r. szkoła zainaugurowała działalność pod nazwą Gimnazjum Polskie Polskiej Macierzy Szkolnej w Płocku. Pieczę nad szkołą do upaństwowienia w roku 1918 sprawowała Rada Opiekuńcza, a materialnie wspierali ją mieszkańcy miasta i okolic oraz różne miejskie i ziemiańskie Towarzystwa (m.in. Towarzystwo Rolnicze, Towarzystwo Wzajemnego Kredytu, Towarzystwo Ubezpieczenia Od Gradu).

 Pierwsza Rada Pedagogiczna Gimnazjum z dyrektorem Józefem Dionizym Szczepańskim. Zdjęcie wykonane w czerwcu 1907 roku.

W 1912 roku zainicjowano budowę gmachu szkolnego na gruncie zakupionym przy dawnej ul. Królewieckiej (obecnie ul. 3 Maja). Szkołę wybudowano z funduszy pozyskanych z dobrowolnych składek mieszkańców Płocka i okolicznych ziemian. Pieczę nad budową gmachu sprawował Komitet Budowy Szkoły (doktor Aleksander Maciesza, inżynier budowlany Władysław Czechowski, Ludwik Gałkowski, inżynier Józef Radzimiński, inżynier budowlany Czesław Zambrzycki). 3 września 1913 r. nastąpiło oficjalne otwarcie gmachu, który służy szkole do dziś.

W czasie I wojny światowej gmach szkolny pełnił funkcję szpitala Czerwonego Krzyża, a nauka odbywała się popołudniami.

Gmach szkolny oddany do użytku w roku 1913, w którym szkoła mieści się do dziś.

100_LAT_GMACHU_JAGIELLONKI.pdf

Prezentacja przygotowana w roku 2013
w 100-lecie otwarcia obecnego gmachu szkoły.

 Sztandar Pierszego Gimnazjum Polskiego z roku 1916 (zachował się oryginalny Sztandar, który obecnie znajduje się w jagiellońskim Muzeum Historii Szkoły.

Do roku 1918 szkoła funkcjonowała jako instytucja prywatna. 14 sierpnia 1918 roku została upaństwowiona i otrzymała nazwę „Królewsko-Polskiego Gimnazjum im. Króla Władysława Jagiełły”, wkrótce po odzyskaniu niepodległości przemianowaną na „Państwowe Gimnazjum Męskie im. Króla Władysława Jagiełły”.

Wnętrza szkolne sprzed roku 1918. Gabinet dr. Macieszy, korytarz szkolny, schody i sala gimnastyczna.

 Okładka monografii Gimnazjum im. Wł. Jagiełły w Płocku 1906-1931 A. Macieszy

Ta część historii szkoły, bardzo dobrze udokumentowana w monografii Aleksandra Macieszy („Gimnazjum im. Wł. Jagiełły w Płocku 1906-1931”), ocalałych dokumentach szkolnych lub ich fotokopiach oraz na łamach ówczesnej prasy płockiej (m.in. w „Głosie Płockim”) stanowi także bezcenny rozdział historii miasta i regionu w ostatnim okresie zaborów. 

Trzej pierwsi dyrektorzy szkoły: J. D. Szczepański, Adam Grabowski, Konstanty Dąbrowski. Z prawej Karol Mierzejewski, inspektor szkolny, pełnił obowiązki dyrektora w roku 1916 w czasie internowania Adama Grabowskiego w Niemczech podczas I wojny światowej.

Ten etap w historii szkoły pozwala także utrwalić w pamięci kilkadziesiąt nazwisk znakomitych dyrektorów, nauczycieli, którzy stanowili intelektualną elitę Miasta. Wśród nich znaleźli się:

• Józef Dionizy Szczepański, matematyk, absolwent Uniwersytetu Petersburskiego, ojciec pisarki Marii Kuncewiczowej oraz dziadek pisarza Jana Józefa Szczepańskiego;
• Adam Grabowski, publicysta, nauczyciel przyrody, logiki i geografii;
• Alojzy Stodółkiewicz, wybitny matematyk, autor podręczników szkolnych do matematyki, fizyki i astronomii;
• wybitny polonista Czesław Przybyszewski;
• nauczyciel higieny i lekarz szkolny, jedna z najznakomitszych postaci w historii Płocka, prezes Towarzystwa Naukowego Płockiego – dr Aleksander Maciesza;
• Henryk Pniewski, Wacław Kryński, Władysław Horodyski, Karol Grubert, Dezydery Szymkiewicz, Karol Mierzejewski, Konstanty Ludwik Dąbrowski, Klemens Jędrzejewski, Janina Maciejowska, Marta Kleindienstowa, Zofia Dąbrowska i wielu innych (zachowały się spisy składów rad pedagogicznych z tego okresu w monografii dr. A. Macieszy).

Z monografii A. Macieszy znamy także nazwiska kilkuset absolwentów i maturzystów szkoły. W sumie przez szkołę do roku 1939 przewinęło się kilka tysięcy uczniów.

Gimnazjum Polskie było 8-letnią szkołą męską. Naukę chłopcy rozpoczynali tu w wieku 11 lat, a kończyli egzaminem maturalnym w wieku 19 lat. Przed rokiem 1918 niektórzy przenosili się w ostatniej klasie ze szkoły prywatnej do szkół państwowych rosyjskich w innych miastach, bo tylko matura uzyskana w szkole państwowej gwarantowała dostanie się na studiach na uczelniach w całej Rosji.

Uczniowie Gimnazjum w roku 1912, obok uczniowie z dyr. A. Grabowskim przed I wojną światową, dalej tableau uczniów i nauczycieli z roku 1917 (w monografii Macieszy).

  Władysław Broniewski w wieku szkolnym.

Najbardziej znanym uczniem szkoły z tego okresu był późniejszy poeta i żołnierz w walce o niepodległość, w wojnie polsko-bolszewickiej i w czasie II wojny światowej – Władysław Broniewski.

 Broniewskiemu poświęciliśmy 133 numer "Zeszytów Jagiellońskich" w roku 2022 w 60. rocznicę śmierci poety: ZJ 133_Broniewski.

Dzieje szkoły z tego czasu i ocalone pamiątki stanowią nieprzeceniony wkład do dziejów oświaty płockiej i polskiej z ostatniego okresu zaborów. Szkoła w tym czasie przyjmowała uczniów różnych wyznań (katolickie, protestanckie, prawosławne, mojżeszowe).

Ogółem w Gimnazjum nauczano 27 przedmiotów. Już w pierwszych latach istnienia szkoła szczyciła się opinią o wysokim poziomie nauczania, a jej potwierdzeniem była decyzja rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (z 1909 roku), na mocy której dziekani wydziałów prawnego, teologicznego, filozoficznego uznali świadectwo „Jagiellonki” (szkoły prywatnej) za równoznaczne z patentem rządowych szkół austriackich, co absolwentom naszej szkoły dawało wstęp na Uniwersytet Jagielloński.

W archiwum szkoły i w zbiorach Biblioteki Zielińskich Towarzystwa Naukowego Płockiego znajduje się wiele bezcennych źródeł-pamiątek związanych z „pierwszą szkołą polską w Płocku” do odtworzenia dziejów oświaty ostatniego etapu niewoli, przypadającego na początki XX wieku.

Drużynowy Kazimierz Betley, jeden z twórców płockiego harcerstwa. Na ostatnim zdjęciu Broniewski z kolegami podczas jednej z wypraw harcerskich (fotografia sprzed 1915 r.)

 Harcerze Gimnazjum Polskiego w roku 1916.

Nauczyciele i uczniowie Gimnazjum prowadzili ożywioną działalność kulturalną i wychowawczą dla społeczeństwa miasta. To w tej szkole narodziło się płockie harcerstwo (w 1913 r. powstała pierwsza w Płocku drużyna harcerska z drużynowym Kazimierzem Betleyem. Tu rodził się płocki sport szkolny; w 1912 roku rozegrano w szkole pierwszy w Płocku międzyszkolny mecz piłki nożnej.

 Broniewski w mundurze wojskowym.

Tu rozkwitał patriotyzm młodych pokoleń u progu wybicia się na niepodległość w warunkach I wojny światowej. Tu w 1915 roku powstała Polska Organizacja Wojskowa (POW). W kwietniu 1915 roku 10 uczniów szkoły wstąpiło do Legionów Józefa Piłsudskiego i wyruszyło na front. Był wśród nich Władysław Broniewski.

Ostatni rok szkolny w Jagiellonce przed odzyskaniem niepodległości (1917/1918) opisał absolwent szkoły - Stefan Łoś - na kartach powieści pt. "Szajka", wydanej po raz pierwszy w 1935 r., wznowionej po wojnie w 1947 r. w wersji okrojonej przez cenzurę oraz w roku 2016 (na podstawie I wydania).

Stefan Łoś i okładka I wydania "Szajki" z 1935 r. Obok okładka innej powieści S. Łosia pt. "Strażnica".